معمولا روال کار در ایران به این شکل است که تولیدکننده‌ها در دفتر خود در کارخانه منتظر هستند تا واسطه‌های عمدتا ایرانی از کشورهای همسایه، سنگ‌ها را از داخل کارخانه‌ها بخرند و ببرند، در حالی ‌که باید صادرکننده وارد بازار کشور هدف شود، در نمایشگاه‌ها حضور یابد، نمونه‌کارهای خود را به نمایش گذارد و خود را معرفی کند، بازاریابی و برندینگ انجام دهد و خلاصه آنقدر تلاش کند تا خود را در بازار جا بیندازد و این همان جایی است که ما در آن ضعیف هستیم. به بهانه برگزاری سیزدهمین نمایشگاه بین‌المللی صنعت سنگ که با حضور ۱۱۰شرکت ایرانی همراه با شرکت‌هایی از ۶ کشور چین، روسیه، هند، ایتالیا، ترکیه و یونان برگزار شد، گزارش امروز «روزگارمعدن» را به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های این صنعت اختصاص داده‌ایم و نظر بهرام شکوری، رئیس انجمن سنگ ایران و سیامک حاج سیدجوادی، فعال صنعت سنگ و تحلیلگر بازار را بررسی  کرده‌ایم.

نمایشگاهی برای خودمان

بهرام شکوری ـ رئیس انجمن سنگ ایران: پیش از برگزاری نمایشگاه بین‌المللی صنعت سنگ از ما خرده گرفتند که هنوز مناسبات ما با دنیا شکل نگرفته است و خارجی‌ها در کشور حضور پیدا نمی‌کنند، بنابراین فایده برگزاری نمایشگاهی برای خودمان چیست؟ در پاسخ می‌خواهم این خاطره را بازگو کنم که در زمان دولت دوازدهم، رئیس‌جمهوری در سفرهای خارجی، فعالان اقتصادی را با خود همراه می‌برد. نکته جالب اینجا است که این سفرها به‌قصد برقراری ارتباط اقتصادی با کشورهای خارجی برگزار می‌شوند، اما گاهی تعداد قراردادهایی که فعالان بخش‌های مختلف با هم منعقد می‌کردند، بیشتر از قراردادهای خارجی بود، زیرا در طول سفر، فعالان بخش‌های مختلف با یکدیگر و کم و کیف توانایی‌های موجود آشنا می‌شدند و باب مراوده گشوده می‌شد. بنابراین یکی از مزایای برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی در زمان تحریم این است که توانمندی‌هایی که در زمینه‌های گوناگون وجود دارد، به‌نمایش درمی‌آید و معاملات زیادی در درون صنف شکل می‌گیرد. دیگر اینکه تمرینی برای ما است تا خود را در ابعاد و اندازه جهانی محک بزنیم تا وقتی موانع برطرف شد، بتوانیم در نمایشگاه‌های بین‌المللی بدرخشیم. صنعت سنگ بیشترین تعداد واحدها را، هم در بخش معدن و هم در بخش فرآوری در سراسر ایران دارد و این خود زمینه فعالیت را برای بسیاری از شرکت‌ها از جمله ماشین‌سازی‌ها و قطعه‌سازان فراهم می‌کند.

جایگاه ما در منطقه

یادمان نرود ما در جایی زندگی می‌کنیم که ۶۰۰ میلیون نفر همسایه در اطراف‌مان زندگی می‌کنند و ۸ درصد از جمعیت دنیا و ۱۲ درصد اقتصاد دنیا در همین دور و اطراف ما واقع است.
بسیاری از این کشورها به‌واسطه اینکه درگیر جنگ شده‌اند، آسیب ‌دیده‌اند و برای بازسازی خود نیاز به محصولات متعددی و متنوعی دارند که ایران استعداد و ظرفیت تولید آن و مزیت‌هایی برای تامین مایحتاج آنها را دارد. تا امروز، بخش عمده بازار سنگ‌های تزئینی ما در داخل کشور بوده است که این روال خوبی نیست، زیرا وقتی بازار داخل دچار مشکل می‌شود، همه بخش‌های این صنعت قفل می‌شود و این اتفاق در حال‌ حاضر رخ‌ داده و به‌دلیل رکود بخش ساخت‌وساز، چندی است که بازارهای داخلی سنگ تزئینی از رونق افتاده و یکی از راه‌های برون‌رفت از این چالش، توجه و تمرکز بیشتر بر صادرات است.

ذخایر مدفون در اعماق

امروزه هرچه ذخیره بالای 3 میلیارد تن داریم، مربوط به رخنمون‌هایی است که وجود داشته و تبدیل به معدن شده است. ذخایری در زیرزمین وجود دارد که ما از آن غافل هستیم. اگر اکتشافات اساسی در حوزه سنگ‌های تزئینی انجام شود، شاید به ذخایر خیلی بیش ازاین‌دست پیدا کنیم. نکته دیگر اینکه روال معمول در دنیا این است که بین ۳ تا ۵ درصد و درباره سنگ‌های تزئینی ۲ درصد ذخایرشان را استخراج می‌کنند و در مسیر تولید قرار می‌دهند، اما متاسفانه در کشور ما، در بهترین شرایط، تولید زیر ۰.۵ درصد بوده است. اگر در زمینه سنگ‌های تزئینی تمرکز بیشتری به وجود آید و کمی پیش برویم، باید سالانه حداقل نزدیک ۶۰ میلیون تن سنگ تولید کنیم و کشور ظرفیت آن را دارد، اما تا امروز بیش از ۱۵ میلیون تن تولید نکرده‌ایم. اما چگونه می‌تواند این اتفاق  رخ دهد؟ روشن است برای این هدف ما باید در درجه اول در حوزه معدن نیروی انسانی کارآزموده تربیت کنیم. در حال ‌حاضر، خیلی از افرادی که در معادن سنگ فعالیت می‌کنند، مهارت کافی برای کار خود ندارند و به‌همین دلیل است که سنگ‌دهی معادن ما از استانداردهای جهانی تبعیت نمی‌کند. بالای ۵۰ درصد تولیدات در معادن سنگ در جهان قابل بارگیری است، اما در معادن ما ۱۰ تا ۱۵ درصد و در بهترین حالت ۲۰ درصد آن قابل بارگیری است.

کاستی‌ها و کمبودها

در زمینه ابزار، باید بتوانیم تجهیزات و ماشین‌آلات روز دنیا را بیاوریم و مورداستفاده قرار دهیم، زیرا نقطه آغاز فرآوری، بازاریابی و فروش سنگ است. به‌عبارت‌دیگر، کار روی سنگ‌های تزئینی از آنجا شروع می‌شود که سنگ را چگونه در معدن برش دهیم و بعد به مرحله فرآوری در کارخانه می‌رسد که در این مرحله هم باید فرآوری براساس استاندارد صورت گیرد. بنابراین، هرچند باید به‌دنبال این باشیم که تجهیزات و ماشین‌آلات روز دنیا را مورداستفاده قرار دهیم و البته برخی از این تجهیزات را هم در اختیار داریم، اما نیروی متخصصی نداریم که بتواند از این دستگاه‌ها به‌خوبی بهره بگیرد، تولیدات به‌خوبی بسته‌بندی شود و به بازارهای بین‌المللی راه یابد.

دستاویزی به نام خام‌فروشی

در سیاست‌گذاری‌ها، دستاویز قرار دادن عبارت خام‌فروشی، حوزه صنعت سنگ را متاثر کرده است. در زمان آقای احمدی‌نژاد ما در نمایشگاه شیامن چین بودیم که اعلام شد دولت به بهانه مبارزه با خام‌فروشی روی صادرات سنگ، ۷۵ درصد عوارض گذاشته است و شاهد بودیم که فعالان ترکیه چقدر خوشحال شده بودند که می‌توانند بازار را از دست ما خارج کنند و واقعا هم بازار را از دست ما گرفتند و در نهایت همان ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون دلار صادراتی که داشتیم هم از دست رفت. درباره صادرات مواد معدنی ویژگی‌های خاص آن را باید در نظر گرفت و نمی‌توان برای هر مریضی نسخه واحدی پیچید. هر بیماری دارو و درمان خاص خود را می‌طلبد. درباره سنگ‌های تزئینی در حال‌ حاضر بالای ۳ میلیارد تن ذخیره قطعی در کشور داریم و با این حجم ۱۵ میلیون تنی که تولید می‌کنیم، بیش از ۲۰۰ سال سنگ داریم. اگر بتوانیم با نیروی متخصص و خوب و ماشین‌آلات و تجهیزات باکیفیت میزان سنگ‌دهی معادن را افزایش دهیم تا ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال سنگ داریم. علاوه بر این، ذخایر کشف‌نشده فراوانی در کشور وجود دارد که باید آنها را وارد مدار کنیم.

فرصت‌هایی که آب می‌شود

همزمان که ما در کشور با مانعی به نام خام‌فروشی دست‌وپنجه نرم می‌کنیم، اتفاقات جدیدی در حال رخ دادن است و کالاهای جانشین زیادی تولید می‌شود، از جمله سنگ‌های مصنوعی، کاشی، سرامیک، شیشه و کامپوزیت و... . در حال ‌حاضر نمای بسیاری از ساختمان‌ها را سنگ نمی‌کنند و اگر این اتفاق بیفتد، دیگر ذخایر سنگ کشور به چه‌ کار نسل آینده می‌آید؟
اگر امروز بتوانیم هرچقدر که این محصولات بازار دارد، تولید کنیم، چه فرآوری‌شده به‌شکل اسلب یا تایل یا فرآوری‌نشده و به‌شکل کوپ، و آنها را صادر کنیم، می‌توانیم از ارز حاصل برای نسل آینده سرمایه‌گذاری کنیم. در نتیجه، دولت باید نگاه و سیاست‌های خود را تغییر بدهد و کمک کند تا صنعت سنگ بتواند برای کشور ارزآوری داشته باشد که در دل آن اشتغال، تولید، آبادانی و رفاه در مناطق محروم و دورافتاده رقم خواهد خورد.

در انتظار بهبود

سیامک حاج سیدجوادی، فعال صنعت سنگ و تحلیلگر بازار: تجارت صنعت سنگ در دنیا (براساس آخرین آمار در سال ۲۰۲۲) چیزی حدود ۲۳ تا ۲۴ میلیارد دلار گردش مالی داشته است و کشورهای گوناگون سهم خاصی از این بازار را به خود اختصاص داده‌اند. یکی از مهم‌ترین این کشورها ترکیه است که ۱۰ درصد بازار، یا ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان را در دست گرفته است.
ما در ذخایر سنگی در گروه آهکی، بدون اغراق نخستین تولیدکننده دنیا هستیم و باتوجه به ظرفیت‌های موجود، تنوع ذخایر، تعداد معادن بدون شک نسبت به ترکیه که در حال ‌حاضر در بازار بین‌المللی جزو نخستین‌ها شناخته می‌شود، مزیت نسبی داریم، اما متاسفانه حجم صادرات کشور در سال‌های اخیر رو به کاهش بوده و به رکود گراییده و از ۳۵۰ میلیون دلار به زیر ۲۰۰ میلیون رسیده است. بخشی از این معضل، بر اثر پاندمی کرونا ایجاد شد، زیرا بزرگ‌ترین خریدار سنگ ایران، که کشور چین بود، بر اثر این همه‌گیری به رکود رفت و تازه چند ماه پیش، قوانین آزادسازی تجاری و آزادی رفت‌وآمد برقرار شد و امیدواریم این کاهش تجارت از بین برود.

ضعفی فاجعه‌بار

نیمی از صادرات سنگ ایران به‌صورت بلوک است و نیمی دیگر به‌صورت بریده. خریدار عمده بلوک ایران کشور چین و خریدار عمده سنگ‌بریده هم کشور عراق است که بالای ۷۰ درصد تولیدات کشور را می‌خرد و مابقی به کشورهای همسایه هم‌مرز صادر می‌شود. میانگین نرخ صادرات سنگ در دنیا ۳۰ دلار است. میانگین نرخ سنگ فرآوری‌شده چین ۳۵ دلار و سنگ بریده‌شده ترکیه ۲۴ دلار است، اما آمارها نشان می‌دهد میانگین نرخ فروش سنگ ایران حدود ۶.۵ دلار و به‌شکل فاجعه‌باری پایین است و نشانه چند ضعف به‌شمار می‌رود که چند دلیل عمده دارد؛ در ابتدا آشنایی نداشتن با بازارهای جهانی است؛ نمی‌دانیم در کدام بازار باید حضور داشته باشیم و فعالیت کنیم و هیچ فعالیت زیرساختی در این زمینه نداشته‌ایم. دیگری، نداشتن اطلاعات ‌پایه است. گفته می‌شود در داخل کشور چیزی حدود ۵ یا ۶ هزار واحد سنگ‌بری وجود دارد، اما آیا این آمار درست است؟ متاسفانه منبعی نداریم که این آمارها را راستی‌آزمایی کند. بزرگ‌ترین ضعفی که من امروزه برای این صنعت می‌بینم، طرح جامع توجیهی ـ تفصیلی صنعت سنگ ایران است که ایمیدرو متولی و انجمن سنگ ایران موظف به اجرای آن بود و فاز اولیه آن با ضعف‌های فراوان به اجرا رسید، اما طرح ارائه‌شده اصلا برنامه‌ای کاربردی نبود که بتواند مبنا قرار گیرد و امیدواریم با مدیریت جدید، این طرح پیگیری شود و بتوان این طرح را به بهترین شکل عملیاتی کرد.

شناخت زیرساخت

در حال ‌حاضر ۲۲۰ معدن پروانه استخراج گرفتند و ۴.۵ سال پیش، آمار معادن فعال کشور ۱۲۰۰ معدن بود، اما آمارهای غیرموثق می‌گویند که الان ۱۰۰ معدن فعال است. ظرفیت معادن ایران نزدیک ۱۴ میلیون تن را در اوج رونق صنعت ساختمان در کشور ثبت کرده است.اما متاسفانه در 2 سال گذشته، تولید ما در این بخش به زیر ۸ میلیون تن رسیده است. این ضعف تولید چیست و معادنی که تعطیل شده‌اند و امروز به حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ معدن رسیده‌، چرا تعطیل شده‌اند؟ در حال حاضر، ما حدود ۶ میلیون تن زیر پیک تولیدی هستیم و معادن یکی بعد از دیگری در حال تعطیلی هستند. بخش فرآوری هم دچار مشکلات زیادی است که همه باید برطرف شود تا بستری مناسب برای فعالیت به‌وجود آید. در گام بعدی باید این موضوع را مدنظر قرار داد که ۲۲ بازار هدف داریم که مهم‌ترین آنها اروپا است. بازاری مثل فرانسه داریم که بالای ۳۵درصد سنگ موردنیاز خود را از ترکیه تامین می‌کند. میانگین نرخ فروش ترکیه ۲۴ دلار است. ما اگر همان سنگ‌هایی را که ترکیه تولید می‌کند، درست تولید کنیم، نرخ تمام‌شده روی ۱۲ دلار می‌رود و به این صورت، ۵۰ درصد قدرت رقابتی در این بازار داریم.

شناخت و هدف‌گذاری

ما دسترسی به بندر رتردام هلند را داریم که مرکز ورود سنگ و دیگر کالاها به اروپا است، به‌طوری‌که در هر ۲ ثانیه یک کانتینر در این بندر تخلیه می‌شود. چرا ما برای استفاده از این امکان برنامه‌ریزی مناسبی نداریم؟ آلمان و تمام کشورهای اسکاندیناوی محصولات موردنیاز خود را از طریق این بندر تامین می‌کنند. حجم زیادی از سنگ تولیدشده در چین و هند از طریق این بندر وارد اروپا می‌شود. ما این بازارهای هدف را شناسایی نکرده‌ و برای عرضه محصولات خود به این بازارها برنامه‌ریزی مناسبی نداشته‌ایم. چرا صادرات ما فقط به کشورهای اطراف محدود شده است؟ علت این است که این ما نیستیم که صادر می‌کنیم، بلکه آنها هستند که از طریق واسطه‌های مرزی از ما خرید می‌کنند. به‌عنوان نمونه، در حال ‌حاضر به‌دلیل تحریمی که در بازار اروپا برای روس‌ها به‌وجود آمده، تمرکز خود را بر ایران گذاشته است و به این منظور، تعدادی نماینده تاجیک، که هم ‌زبان روسی می‌دانند و هم ‌زبان فارسی، در بازار ایران مستقر کرده تا نیاز خود را از بازار کشور ما تامین کنند. این نماینده‌ها سنگ ایران را به نرخ ریالی داخل کشور خریداری می‌کنند و به روسیه می‌فرستند؛ این تنها بخشی از ضعف‌هایی است که ما باید آنها را بشناسیم و برطرف کنیم.