صنعت فولاد یکی از اصلی‌ترین ارکان اقتصاد کشور است و در روند توسعه‌یافتگی کشورها نقش پررنگی را ایفا می‌کند. در حال حاضر کشور ایران توانسته جایگاه دهمین تولیدکننده فولاد در جهان را از آن خود کرده بااین‌حال بسیاری از کارشناسان و فعالان این حوزه معتقدند این صنعت با مشکلات و چالش‌هایی بسیاری ازجمله تامین آب، تامین مواد اولیه، عدم تجهیزات و فناوری‌های جدید، قیمت‌گذاری و تامین سوخت و انرژی مواجه است. در همین راستا درباره اهم چالش‌های این حوزه و راهکارهای برون‌رفت از آن با رضا شهرستانی، عضو هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران به گفتگو نشستیم.

ابر چالش‌ها در صنعت فولاد

رضا شهرستانی با اشاره به چالش‌های صنعت فولاد کشور اظهار کرد:‌ سوء مدیریت دولت مشکل اساسی صنعت فولاد کشور است. بخش‌های دولتی بر این باور هستند که با در دست‌گیری و کنترل بازار می‌توانند محصولات را با قیمت ارزان در دسترس مصرف‌کنندگان قرار دهند اما این امر عواقب بسیاری در پی دارد. پررنگ شدن بخش دولتی در بازار سبب ایجاد رانت و واسطه‌گری‌های بی‌شماری شده است. واسطه‌گرها از بازار سودهای هنگفتی کسب درحالی‌که صنعتگران و تولیدکنندگان کشور با تشدید تحریم‌ها با مشکلات تامین مالی بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این دست از سوء مدیریت‌ها سبب ایجاد مشکلات بسیاری برای صنعت فولاد شده است. برای مثال پایین نگه‌داشتن قیمت شمش و میلگرد سبب شد تا صنایع بالادستی دیگر نتوانند با روشی که ده سال در پیش ‌گرفته بودند، پیش روند. به همین جهت این صنایع برای ادامه کار باید قیمت محصولات خود را افزایش می‌دادند. پیش‌ازاین اقدام، آهن اسفنجی بر اساس ۲۳.۵درصد از قیمت محصول فولاد شمش خوزستان قیمت‌گذاری می‌شد اما پی از آن، قیمت آهن‌اسفنجی روندی صعودی در پیش گرفت و افزایشی چنددرصدی را تجربه کرد. این امر عواقب متعددی درپی داشت و سبب شد تا شرکت‌های بسیاری در راستای احداث کارخانه‌های گندله‌سازی گام بردارند. پیامد این اقدام این است که در حال حاضر ظرفیت تولید گندله کشور بیش از ۴۰ میلیون تن است و با ادامه این روند این ظرفیت تا سال آینده به ۱۰۰میلیون تن خواهد رسید. بازار از این ماده اشباع‌شده و قیمت آن کاهشی چشمگیر داشته است. درواقع، بخش دولتی با سوء مدیریت سبب شده تا صنایع تنها به یکی از حلقه‌های زنجیره تولید فولاد توجه و تنها در همان بخش سرمایه‌گذاری کنند و این‌گونه ابر چالش‌های بسیاری در صنعت فولاد کشور ایجاد شد.  عضو هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران درباره راهکارهای برون‌رفت از مشکلات این صنعت گفت: به باور من بهترین راهکار برای رفع مشکلات صنعت فولاد این است که دولت قیمت‌گذاری دستوری در این صنعت انجام ندهد و تمامی بازار این حوزه را به فعالان و صنعتگران فولادی واگذار کند. به‌عبارت‌دیگر فضا و بازاری فراهم شود تا عرضه و تقاضا بتوانند همسو با یکدیگر حرکت کنند و درنهایت بازار به‌خودی‌خود بتواند تعادلی میان عرضه و تقاضا ایجاد کند. در فضایی این‌چنینی اگر خلائی وجود داشته باشد خود را نشان می‌دهد و محصولات با قیمت واقعی عرضه می‌شوند. کوتاه شدن دست دولت از بازار سبب جلب اعتماد سرمایه‌گذاران می‌شود و آنها درمی‌یابند که در کدام حوزه وارد شوند و سرمایه‌گذاری لازم را انجام دهند. ادامه این روند سبب رفع عمده چالش‌های این صنعت می‌شود.

لزوم نگاه فراسرزمینی برای رفع مشکلات صنعت فولاد

وی درباره چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت فولاد تشریح کرد:‌ با توجه به شرایط کنونی، قطعی مکرر انرژی و عدم وجود مواد اولیه کافی بدون تردید تحقق این چشم‌انداز امکان‌پذیر نیست. اکنون ما باید با نگاهی فرا سرزمینی در پی رفع مشکلات این صنعت باشیم و به سراغ کشورهایی رویم که از منابع اولیه خوبی برخوردارند. برای مثال کشوری هم‌جوار با ما مانند افغانستان از ۷میلیارد تن سنگ‌آهن برخوردار است . به عقیده من، ما باید از همین لحظه مذاکرات لازم را در این زمینه با این دست از کشورها آغاز کنیم تا بتوانیم مشکل کمبود مواد اولیه را در کشور رفع سازیم. وی در ادامه افزود: در‌حال‌حاضر ما شاهد پیشرفت روزانه فناوری هستیم و تمامی جهان تحت تاثیر این پیشرفت قرار گرفته است. صنعت نیز از این امر مستثنا نیست. ما برای ادامه حیات صنعت فولاد کشورمان باید در راستای استفاده از فناوری‌های روز و نوین جهانی این حوزه حرکت کنیم. برای مثال فولاد ما باید از ضخامت کم و استحکام بالا برخوردار باشد. همچنین در این مسیر باید به بهینه‌سازی مصرف انرژی توجه بسیار نشان داد. به‌عبارت‌دیگر، باید بتوانیم در عرصه فولاد سبز اقدامات قابل‌توجهی انجام دهیم. موارد قابل‌توجه بسیار دیگری در این حوزه وجود دارد که ما باید آنها را با فناوری‌های نوین جهانی همسو کنیم. اگر نتوانیم در این راستا حرکت کنیم بی‌شک صنعت فولاد کشور در آستانه نابودی قرار می‌گیرد. شهرستانی در پایان خاطرنشان کرد: نسل جدید دیگر تمایلی به انجام کارهای سنگین و سخت ندارند و ما باید بتوانیم با استفاده از فناوری‌های نوین رغبت لازم را برای نسل جوان ایجاد کنیم تا در عرصه صنعت حضور یابند. نکته قابل‌توجه و مهم دیگر این است که باید فضای دانشگاه را تا جای ممکن به فضایی عملی تبدیل کنیم. یعنی دانشگاه‌های ما تنها مکانی برای درک مباحث علمی نباشند بلکه عرصه‌ای برای عملی شدن آموخته‌ها در این مکان‌ها فراهم شود. ادغام فضای صنعت و دانشگاه می‌تواند سبب ایجاد فضایی شود که از دل آن شرکت‌های دانش‌بنیان برویند. شرکت‌هایی که سرآغاز رشد و ترقی صنعت و به‌طورکلی اقتصاد کشور هستند.

اشتغال‌زایی یکی دیگر از ابعاد مهم استراتژیک صنعت فولاد

در ادامه مسعود زارع کارشناس صنعت فولاد با  اشاره به اهمیت صنعت فولاد در توسعه اقتصادی کشور، افزود: صنعت فولاد یکی از صنایع استراتژیک محسوب می‌شود و زیربنای توسعه صنایع کشور است.  اکنون بیش از ۶۰۰ صنعت پایین‌دستی به این صنعت بزرگ وابسته‌اند و به‌طور قطع تمرکز و برنامه‌ریزی بر روی صنعت فولاد منجر به رونق و پیشرفت در اکثر صنایع کشور خواهد شد. زارع با اشاره به سابقه بیش از ۵۰ ساله صنعت فولاد کشور، تاکید کرد: یکی دیگر از ابعاد مهم استراتژیک صنعت فولاد موضوع اشتغال‌زایی است، به‌گونه‌ای که طبق استانداردهای بین‌المللی اشتغال‌زایی در این صنعت به‌نحوی است که هر دو فرصت شغلی مستقیم در این صنعت، به‌ طور تقریب ۱۳ فرصت شغلی در سایر زنجیره تأمین ایجاد می‌کند. اگر این روند را تا پایان زنجیره تولید کالای نهایی مدنظر داشته باشیم، رقم قابل توجهی فرصت شغلی خواهیم داشت، بنابراین صنایع فولادی از بُعد توسعه اجتماعی و شرایط کلان اقتصادی یک موتور محرک برای توسعه محسوب می‌شود.   این کارشناس فولاد با اشاره به این که بومی‌سازی در تجهیزات و قطعات صنعت فولاد به گسترش همه ابعاد استراتژیک این صنعت کمک می کند، یادآور شد: با توجه به شرایط اقتصادی کشور پاشنه آشیل صنایع بخش‌های ارزبر هستند، بنابراین توجه به بومی‌سازی در صنعت با توجه به اهمیت و گستره اهمیت آن بر صنایع دیگر هم از نظر کاهش هزینه‌های تولید و به تبع آن کاهش هزینه‌های ۶۰۰ بخش صنعتی دیگر موثر است و به دنبال خودتوسعه اشتغالزایی و تقویت توان داخل را به دنبال خواهد داشت.  وی رسیدن به تولید ۵۵میلیون تن در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴ را یادآور شد و گفت: با توجه به وضعیتی که کشور در تامین ارز مورد نیاز برای صنایع دارد، به‌طور قطع بدون بومی‌سازی رسیدن به افق چشم‌انداز ۱۴۰۴ دور از دسترس خواهد بود. این کارشناس فولادی با اشاره به اقدامات انجام شده در این زمینه اظهار داشت: ایجاد سامانه طرح جامع بومی‌سازی فولاد ایران یکی از اقدامات موثری است که در واقع یک بانک اطلاعاتی برای تولیدکنندگان فولاد و یک فضای اطلاعاتی برای تامین‌کنندگان ایجاد کرده و موجب شناخت دو طرفه شده است. نباید فراموش کرد که جذب سرمایه‌گذاری، تقویت فناوری، ارتقای دانش فنی و ایجاد بستر مناسب برای توسعه صنایع فولادی، از جمله عواملی است که میزان ارزش بومی‌سازی در این صنعت را ارتقا می بخشد. زارع اظهار کرد: تقویت صنایع فولادی در گرو بومی‌سازی است که خود وابسته به توسعه صنایع فولادی است، به عبارت دیگر این رابطه دوسویه به موازات یکدیگر باید تقویت شوند تا زنجیره ارزش صنایع فولادی تکمیل و پتانسیل قدرتمندی برای تزریق به صنایع پایین دستی فولاد فراهم شود. وی افزود: صنعت فولاد کشور یکی از صنایع مادر و مهم کشور است و نیاز به تحول دارد. برای تحول به توسعه صنعتی نیاز داریم که این توسعه با برنامه‌ریزی راهبردی حاصل می شود. از طرفی توسعه صنعتی باعث رشد اقتصادی شده و با تنوعی که در تولیدات در کشور ما وجود دارد؛ ارزش افزوده و رشد اقتصادی را به همراه خواهد داشت. این کارشناس صنعت فولاد خاطرنشان کرد: اهمیت دوم توسعه صنعتی به نقشی برمی‌گردد که موجب افزایش اشتغال کشور و ارتقاء رفاه اجتماعی می‌شود. مجموعه کسب‌وکارهایی که با این توسعه ایجاد می‌شود دومین مقوله با اهمیت برای تصمیم‌سازان توسعه صنعت کشور است. ارتقاء توان دفاعی کشور و امنیت ملی نیز یکی از آثار مهم این توسعه است و به همین خاطر این موضوع باید مورد توجه قرار بگیرد. وی تصریح کرد: در برنامه هفتم توسعه برای صنعت فولاد کشور فرصت‌های بسیار متنوعی فراهم شده است. دو موضوع در این بین بسیار قابل توجه است که یکی از آن‌ها پلتفرم دانش‌بنیان است که در سال‌های گذشته شکل گرفته و باید تا ده سال آینده هدف خود را به سمت ارزش‌افزوده بالا و حل مشکلات پیش ببرد. نکته دیگر جانمایی در نظام جدید ژئوپلیتیک است چرا که بسیاری از کارشناسان معتقدند که آرایش جدیدی در حال شکل‌گیری در دنیا است و در صورتی که کشوری نقش خود را در ایجاد ارزش افزوده مشخص کند، بسیار موفق خواهد بود. زارع تأکید کرد: پیشنهاد می‌شود صنعت فولاد، نهاده‌های تولید را به قیمت واقعی عرضه کند تا با چالش تأمین انرژی به نحو بهتری روبرو شویم. حرکت به سمت کوره‌بلند و ایجاد واحدهای کوچک، اکتشافات عمیق‌تر سنگ‌آهن، زمینه‌سازی برای معدن‌کاری خارجی، توسعه فناوری‌های نوین برای استفاده از منابع کم‌عیار در صنعت فولاد و توسعه صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا با گسترش دیپلماسی تجاری؛ از جمله طرح‌های پیشنهادی برای رشد صنعت فولاد کشور است. وی در پایان و با تاکید بر عدم خام‌فروشی در حوزه فولاد، خاطرنشان کرد: در منطقه خاورمیانه کشوهایی نظیر افغانستان، عراق، سوریه و کشورهای حوزه جنوب خلیج فارس نیازمند فولاد هستند و ایران این فرصت را دارد با استفاده از ظرفیت صنایع معدنی خود از این فرصت استفاده کند، چرا که صنعت فولاد مزیتدار ترین صنعت کشور است. از طرفی مهم‌ترین مسئله این است که صنعت فولاد هیچگاه به دنبال خام‌فروشی نرفته، یعنی سنگ‌آهن تبدیل به کنسانتره، گندله، آهن‌اسفنجی، بیریکت، شمش، اسلب شده است. لذا در این حوزه نه تنها خام‌فروشی نشده است بلکه ارزش افزوده نیز ایجاد شده است و صنعتگران فولاد علیرغم اینکه نیازمند توجه بیشتر بودند با کم لطفی مسئولین همراه شدند.

سخن پایانی: به ‌یقین صنعت فولاد یکی از اثرگذارترین بخش‌ها در اقتصاد کلان کشور و از صنایعی است که در فراهم کردن زیرساخت‌های توسعه سایر صنایع و بخش‌های اقتصادی و به‌ویژه در حوزه اشتغالزایی نقش غیرقابل‌انکاری دارد. در سند چشم‌انداز کشور در افق ۱۴۰۴ تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است، اما هنوز زیرساخت‌های موردنیاز واحدهای فعال فولاد کشور ازجمله توسعه خطوط جاده‌ای و ریلی و توسعه اکتشاف در بخش معدن و تأمین برق، گاز و آب موردنیاز این صنعت میسر نگردیده است. این درحالی است که با عنایت به ظرفیت‌های موجود در صنعت فولاد کشور، به‌ویژه در سال‌های اخیر، یکی از کارآمدترین راهکارها برای دستیابی به اقتصاد غیرنفتی توجه بیشتر به توسعه معدن و صنایع معدنی به‌ویژه صنعت فولاد کشور است.