حجم عظیمی از باطله‌های تولید شده در استخراج روباز معادن سنگ به صورت قطعات کوچک و بزرگی هستند که در محل معدن یا در بستر راه‌ها و رودخانه‌ها یا در مراتع و زمین‌های کشاورزی دپو شده و سبب ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی می‌شوند در حالی که با توجه به پیشرفت تکنولوژی و نیازمندی‌های صنعتی از یکسو و تنوع سبک زندگی و معماری و شهرسازی در کنار تنوع سلیقه مردم در سراسر جهان، می‌توان این ضایعات را به منابع عظیم ارزش افزوده تبدیل کرد. از انواع کاربردهای ضایعات معادن سنگ، می‌توان به ساخت سنگ مصنوعی، پودر‌سنگ، مصنوعات سنگی، انواع سیمان و آسفالت‌های مخصوص و کف پوش‌های سرامیکی، صنایع‌دستی و... اشاره کرد و در واقع بسته به نوع سنگ می‌توان از آنها استفاده‌های زیادی کرد.فارغ از ثروتی که از محل فرآوری این ضایعات حاصل می‌شود، اشتغال و توسعه صنعتی و اقتصادی جوامعی که در محل استقرار معادن قرار دارند را نباید نادیده گرفت.کشور ما یکی از کشورهای غنی در حوزه ذخایر معدنی با تنوع بالاست که البته متاسفانه میزان تبدیل ثروت حاصل از این معادن بهیچوجه با ظرفیتی که دارند قابل مقایسه نبوده و بسیاری از ظرفیت‌های موجود در این عرصه مهجور مانده یا هدر می‌رود.این مسئله در خصوص معادن سنگ بیش از دیگر معادن خودنمایی می‌کند، معادنی که محصولات استخراجی عظیم و البته دپوهای ضایعات عظیم‌تری را رقم می‌زنند که در بهترین حالت، عارضه ناشی از آنها برهم زدن نمای شهری و آلودگی‌های ریزگردی برای ساکنان مناطق استقرار معدن است.

شهرستان محلات یکی از مناطق غنی به لحاظ برخورداری از معادن سنگ در کشور است و گردشی کوتاه در حاشیه معادن این شهرستان شما را با تپه‌هایی عظیم از ضایعات معدنی مواجه می‌کند.

به گفته حسین سروش، مسئول انجمن سنگ این شهرستان، حدود ۱۱۵ معدن مختلف در این منطقه وجود دارد که شامل حدود ۸۵ معدن تراورتن، تعدادی معدن آهن، خاک‌های صنعتی و مرمریت است.

وی اظهار کرد: در مورد حجم برداشت نمی‌توان آمار دقیقی ارائه کرد زیرا با توجه به حجم ثبت‌شده در پروانه بهره‌برداری، این برداشت در یک بازه زمانی خاص مانند یک سال قابل برآورد است.

سروش ادامه داد: معادن با مشکلاتی از قبیل خرابی ماشین‌آلات و تلرانس تولید مواجه هستند و ممکن است در طول مدت یک ماه، تنها ۱۰ روز امکان تولید و بهره‌برداری از معدن وجود داشته باشد. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که بر‌اساس ژنز (ساختار، ترکیبات و جنس) معدن، هنگام برداشت ممکن است با خرابی یا باطله مواجه شویم که برای دسترسی به سنگ مطلوب، باید باطله‌برداری انجام شود.

وی با خاص دانستن تراورتن‌های محلات، افزود: معادن عباس‌آباد و مجتمع دره‌بخاری جزو معادن یونیک و برند ما هستند ولی با توجه به شرایط موجود، حرفی برای گفتن در سطح جهانی نداریم و در این زمینه ادعایی هم نداریم. در منطقه سیادر (سیاه دره) معدنی وجود دارد که از نظر رنگ و ژنز در جهان بی‌نظیر و خاص است اما به دلیل عدم صادرات، امکان عرضه و معرفی جهانی آن وجود ندارد.

برای عرضه سنگ‌های یونیک، باید شرایط فراهم شود

وی تصریح کرد: در مجموع، معادن ایران جزو معادن مرغوب جهان هستند. برای عرضه سنگ‌های یونیک، باید شرایطی فراهم شود که فعلا در کشور ما این امکان موجود نیست.

عضو شورای سیاست‌گذاری سنگ کشور گفت: حجم پرتی معادن هنگام برداشت، بستگی به ساختار آن معدن دارد. زمانی که یک سازند (یا Formation، مهم‌ترین واحد تقسیمات سنگ‌شناسی و واحد سنگی اصلی چینه‌شناسی است و شامل مجموعه لایه‌هایی است که صفات مشخص سنگ‌شناسی دارند) شکل می‌گیرد، باید به این نکته توجه کرد که ژنز آن هنگام شکل‌گیری چه نوع بوده است.

وی اظهار کرد: سابقه زمین‌شناسی آن منطقه و اینکه چه اتفاقاتی رخ داده است نیز اهمیت دارد. جابه‌جایی و رانش‌ها، گسلش‌ها و زمین‌لرزه‌ها نیز در کیفیت سنگ موثرند. در مجموع، در جهان در معادن مرمریت بالغ بر ۵۰درصد ضایعات وجود دارد.

معادن تراورتن جوانند

سروش ادامه داد: از آنجا که معادن تراورتن، معادن جوانی هستند و پس از تغییر و تحولات دوران کوه‌زایی در کره زمین و جابه‌جایی صفحات زمین شکل گرفته‌اند، سالم‌تر هستند. اما بر اساس اینکه در چه نقطه‌ای قرار گرفته‌اند، ضایعات آنها متفاوت است.

وی افزود: به عنوان مثال، در مجتمع دره‌بخاری ممکن است با برداشت ۲۰ تا ۳۰ متر خاک به سنگ مطلوب دست پیدا کنیم اما در معدن عباس‌آباد، بخش عمده‌ای از سنگ تکتونیزه (زمین‌ساخت یا تکتونیک Tectonics، یکی از شاخه‌های زمین‌شناسی است که به مطالعه تغییر شکل پوسته زمین بر اثر تنش‌ها و اتفاق‌های انجام شده در طول دوران‌های مختلف زمین‌شناسی می‌پردازد) است که موجب ضایعات می‌شود. همچنین تداخل سنگ با کانی‌های دیگر موجب بالا و پایین شدن مرغوبیت می‌شود.

ضایعات ۴۰ درصدی تراورتن‌ها

نایب رئیس شرکت نمایشگاهی یکتاسنگ محلات تصریح کرد: در سنگ‌های تراورتن، فارغ از بحث‌های مدیریت برداشت، حدود ۴۰ درصد ضایعات ایجاد می‌شود. مدیریت در برداشت شامل تبحر معدن‌کار و هزینه‌هایی است که باید برای اکتشاف صورت بگیرد. اگر بهره‌بردار معدن مراحلی را که لازم است، به درستی طی کند، می‌تواند عوارض تکتونیکی را به حداقل برساند.

وی گفت: ارزیابی ضایعات معدن به صورت کلی و در مورد تمام آن مجموعه معدنی انجام می‌شود. معادنی وجود دارد که افزون بر ۸۰درصد سنگ آن، فارغ از کیفیت و درجه‌بندی، قابل برداشت و استحصال است. معادن تراورتنی هم وجود دارد که به دلیل شکستگی و خرده بودن ساختاری، حداکثر برداشت از آن به ۳۰درصد نیز نمی‌رسد.

سنگ‌های با کیفیت لزوما مقبول بازار نیستند!

وی ادامه داد: البته باید مسئله بارگیری از معدن و استحصال از آن را از یکدیگر جدا کرد. زیرا بارگیری ارتباط مستقیمی با بازار پسندی، تمایل بازار و تقاضا دارد. به عنوان مثال، معدنی در عباس‌آباد موجود بود که تمام سنگ آن با وجود سالم و قواره‌دار بودن، به ضایعات تبدیل می‌شد و اصطلاحا دور ریخته می‌شد، اما اقبال بازار به این سنگ موجب شد که در زمره سنگ‌های تاپ و با نرخ بالا قرار بگیرد. اما درحال‌حاضر به دلیل موجود نبودن این سنگ، باید در میان ضایعات و دور ریز ۳۰ تا ۴۰ ساله اخیر، این نوع سنگ را برداشت کرد.

سروش افزود: درحال‌حاضر سنگ‌های زیادی وجود دارد که با وجود کیفیت مناسب، به دلیل نبود تقاضا در بازار جزو سنگ‌های بی‌ارزش محسوب می‌شوند. البته برعکس این موضوع نیز صادق است، چراکه سنگ‌هایی با کیفیت پایین وجود دارد که به دلیل وجود تقاضا در بازار، به خوبی و با نرخ بالا خرید و فروش می‌شوند.

ضایعات سنگ را دورریز تلقی نمی‌کنیم

وی تصریح کرد: از آنجا که ضایعات سنگ دارای ساختار طبیعی هستند، آنها را دورریز تلقی نمی‌کنیم چرا‌که دارای کانی‌های بسیاری هستند که در صنایع مختلف به عنوان ماده اولیه قابل استفاده است. پایان‌نامه‌ها و تحقیقات زیادی با همکاری دانشگاه‌ها و بعضا با همکاری انجمن سنگ محلات انجام شده است. ضایعات سنگ‌هایی با ساختار نرم، شامل کربنات‌هاست که مواد اولیه ۲۸ صنعت دیگر، از صنایع دارویی، غذایی و بهداشتی گرفته تا پتروشیمی، ذوب‌آهن، فولاد، لاستیک‌سازی و ساختمانی هستند.

وی با بیان اینکه باید نگاه به ضایعات معادن تغییر کند، افزود: درحال‌حاضر دسترسی به ضایعات معادن دشوار است. وزارت صنایع باید قوانین و تعریفی برای این ضایعات داشته باشد تا بتوان بر اساس آن تعریف، طرح‌هایی را پیاده کرد. درحال‌حاضر ضایعات معادن در همانجا دپو شده که عوارض خاص خود را نیز دارد.

مسئول انجمن سنگ محلات اظهار کرد: افزون بر ۸۵ درصد واحدهای سنگبری محلات از محصولات معادن این شهرستان استفاده می‌کنند، زیرا هزینه‌های حمل‌ونقل موجب تحمیل هزینه‌های گزافی به سنگبری‌ها یا معادن می‌شود که گاهی از نرخ خود سنگ نیز فراتر می‌رود. بنابراین حمل‌ونقل سنگ‌های ضعیف که بیشتر معادن منطقه ما نیز در این دسته هستند، توجیه اقتصادی ندارد.

وی ادامه داد: ضایعات سنگبری‌ها بسته به تولید و سنگی که استفاده می‌کنند، متفاوت است. به عنوان مثال ضایعات حاصل از فرآوری معادن عباس‌آباد و آتشکوه به دلیل خلوص بالای کربنات، متقاضیان زیادی دارد و به دپو نمی‌رسد. از آنجا که تراورتن سایر معادن با برخی کانی‌های دیگر مخلوط شده است، باید تفکیک شود.

صرفه اقتصادی ضایعات سنگبری‌ها در گرو پیشرفت تکنولوژی

وی افزود: ضایعات سنگبری‌ها مشکلات خاص خود را نیز دارد. زیرا یک سنگبری در طول سال ممکن است از سنگ معادن مختلف استفاده کند که تفکیک آنها مشکل است. اگرچه درحال‌حاضر تفکیک و استفاده از این نوع ضایعات دارای صرفه اقتصادی نیست، اما قطعا با پیشرفت تکنولوژی این مسئله نیز قابل حل شده و صرفه اقتصادی نیز ایجاد خواهد شد. قطعا در آینده در مواجهه با کمبود مواد معدنی، این صرفه اقتصادی نیز ایجاد خواهد شد.

سروش گفت: نمی‌توان آمار دقیقی در مورد ضایعات روزانه یک سنگبری ارائه داد. اما از هر تن سنگ کوپ تراورتن باکیفیت پس از برش خوردن، می‌توان ۸ تا ۱۰ مترمربع سنگ استحصال کرد. در صورتی که سنگ به اصطلاح شکسته، لاشه یا ناگونیا باشد، میزان سنگ فرآوری‌ شده تا ۳ مترمربع نیز کاهش می‌یابد.

وی اظهار کرد: هر ۱۰۰ مترمربع سنگ تراورتن فرآوری ‌شده، ۵ تن وزن دارد که باید برای رسیدن به این حجم از سنگ، حدود ۱۲تن سنگ کوپ، بریده و فرآوری شود. به بیان دیگر؛ تولید ۵ تن سنگ فرآوری‌شده، منجر‌به ایجاد ۷تن ضایعات می‌شود.

وی ادامه داد: ضایعات کارخانجات در سه دسته قرار می‌گیرد؛ دسته اول حاصل برش با تیغه‌ها است که تبدیل به پودر سنگ شده و با آب همراه می‌شود و داخل حوضچه‌ها قرار گرفته و پس از عبور از فیلترپرس‌ها و ته‌نشین شدن در حوضچه‌ها، از آنها جدا شده و محصول به‌دست‌آمده که به آن تفاله یا گِل سنگبری گفته می‌شود، جدا می‌شود.

وی افزود: دسته دیگر ضایعات شامل شکستگی‌ها یا ناگونیا بودن کوپ هنگام برش است که اصطلاحا به آن سر‌و‌کله گفته می‌شود. ضایعات دیگری که البته چشمگیر نیست ابعادی از کوپ است که قابل برش نیست و به آن تَه‌واگن گفته می‌شود. این کوپ‌ها توسط برخی کارگاه‌ها یا کارخانه‌ها به احجام سنگی تبدیل می‌شود یا در پی‌سازی ساختمان‌ها استفاده می‌شود. از ضایعات سنگ تا وزن یک کیلوگرم می‌توان در ساخت احجام استفاده کرد.

سروش تصریح کرد: گِل‌ سنگبری مخلوطی از سنگ، پسماند سگمنت‌های برش شامل ترکیبی از کبالت و الماس، پسماند شوینده‌ها و سابنده‌ها، لقمه‌های استفاده شده در دستگاه‌های پرداخت و رزین‌های شسته شده که برای پُر کردن حفره سنگ‌ها استفاده می‌شود، است. مواد جامد در حوضچه‌ها ته‌نشین می‌شود و آب به همراه مواد محلول در آن، دوباره به این چرخه باز می‌شود.

وی گفت: جداسازی این مواد از یکدیگر کمی دشوار است. تکنولوژی‌های موجود این توانایی را دارد که در صورتی که سنگ فرآوری‌شده در کارخانه، خالص بوده و متعلق به یک معدن باشد، تحت فشار و با استفاده از رزین، به کوپ تبدیل شده و دوباره برش داده ‌شود.

ضایعات سنگبری‌ها گنج آیندگان است

سروش اظهار کرد: ما به این مسئله آگاه هستیم که ضایعات سنگبری‌ها گنج آیندگان است و سیاست انجمن سنگبری در راستای حفاظت از اینهاست. به همین علت این ضایعات در مناطقی دپو شده و نگهداری می‌شود و اجازه برداشت آن را نمی‌دهیم و امیدواریم بتوان در آینده از آنها استفاده کرد. برآورد ما این است که تاکنون بالغ بر ۱۰ میلیون تن ضایعات سنگ در محلات دپو شده است.

وی ادامه داد: این دپوها در چند منطقه انجام می‌شود. بالای شهرک صنعتی صدریه محل دپوی قدیمی ماست و درحال‌حاضر از آن استفاده نمی‌شود. یک دپو در کنار شهرک صنعتی کاغذ است که برنامه ‌ما، استفاده از آن در تولید کاغذ است. یک دپو در پایین‌دست معدن حاجی‌آباد است و دپوی دیگر در کنار معدن آتشکوه وجود قرار دارد. دپوی دیگر ما در کنار روستای نخجیروان و در کنار یک معدن سنگ است.

هر تن ضایعات سنگ چقدر می‌ارزد؟

وی با بیان اینکه مدیریت و مالکیت این دپوها با انجمن سنگ است، افزود: برآورد ما این است که ارزش هر تن از این ضایعات درحال‌حاضر بیشتر از ۱۰۰ هزار تومان است.

سروش تصریح کرد: کم‌ارزش‌ترین ضایعات سنگ که پودر آن است، به عنوان مونو و دی‌فسفات دی‌کلسیم در خوراک دام و طیور یا در کارهای ساختمانی استفاده می‌شود. از آهک نیز برای امورات ساختمانی استفاده می‌شود. از آنجا که قطر این املاح موجود در گِل، بسیار میکرونیزه است، استفاده‌های فراوانی می‌توان از آنها کرد.

غفلت از پروژه‌های فرآوری ضایعات سنگ

وی گفت: پروژه‌های موجود برای استفاده از این مواد به دلیل ریسک سرمایه‌گذاری، مغفول مانده است. به عنوان مثال یکی از پروژه‌هایی که ما روی آن کار کرده‌ایم، تولید بلوک‌های سبک، عایق صدا و عایق حرارت در ساختمان است که با یک شرکت آلمانی هم در این زمینه صحبت شد. شرکت وعده داده بود که در صورت عدم استفاده داخلی از این بلوک‌ها، حاضر است تمامی تولیدات را به کشور خود انتقال دهد.

پرونده‌ای که همچنان باز است

سروش اظهار کرد: استفاده از این بلوک‌ها می‌توانست تحولی را در زمینه مقاوم‌سازی و سبک‌سازی ساختمان‌ها، کاهش هزینه‌ها و تخریب کمتر محیط‌زیست ایجاد کند، زیرا کوره‌های آجرپزی و سفال‌پزی نقش بسیاری را در آلوده کردن محیط‌زیست دارد. انجام کار نیاز به یک سرمایه‌گذاری سنگین دارد که با توجه به وضعیت کشور و تحریم‌ها راه به جایی نبرد. اما پرونده این پروژه همچنان روی میز ما باز است.

وی با بیان اینکه برنامه‌ها و طرح‌های دیگری برای مدیریت ضایعات به صورت خام وجود دارد، ادامه داد: اخیرا طرحی برای بیابان‌زدایی و تثبیت بیابان با استفاده از این ضایعات مطرح شده که عوارض زیست‌محیطی و تنش‌های اکوسیستمی آن در منطقه در حال بررسی است. از طرفی، ضایعات سنگ به عنوان شن در مصالح راهسازی نیز قابل استفاده است.

دبیر کانون سنگ ایران افزود: براساس آنچه که در سمینارهای خارجی ارائه می‌شود، تفاوت چندانی در این حوزه با کشورهای خارجی نداریم. به عنوان مثال یک کشور با استفاده از کربنات، آجر تولید کرده بود. البته کربنات‌های آنها، کربنات دولومیتی (عناصر تشکیل‌دهنده دولومیت عمدتا اکسید منیزیم و آهک است ولی ممکن است عناصر دیگری چون اکسیدهای آهن، سدیم و پتاسیم نیز در ساختمان آنها یافت شود) حاصل از سنگ مرمریت است. کربنات‌های ما قوی‌تر است زیرا حاصل سنگ تراورتن است. البته مرمریت‌های ما نیز به دلیل کلسیتِ بیشتر (Calcite، یک کانی کربناته و پایدارترین کربنات کلسیم است)، کیفیت به مراتب بالاتری دارند.

راحتی برداشت از معادن عامل غفلت از ظرفیت ضایعات سنگ

وی گفت: استفاده از این ضایعات قطعا به صرفه است؛ اما تا زمانی که این معادن وجود دارد و به راحتی می‌توان از آنها برداشت کرد، نگاه‌های کلان حاکمیتی به بازگرداندن این ضایعات به چرخه تولید و استفاده از آنها نیست. اما در آینده قطعاً امکان‌پذیر خواهد شد.

سروش اظهار کرد: دپوهای صورت گرفته تاثیر منفی روی آب‌های زیرزمینی ندارند زیرا باید این دپوها به اندازه کافی خیس بخورند تا بتوانند به لایه‌های زمین نفوذ کنند و از آنجا که بارندگی موثر در محلات بین ۲۰۰ تا ۲۸۰میلی‌متر در سال است، حجم بارندگی آنقدر نیست که دپوهایی با ارتفاع ۸۰ تا ۱۰۰ متر خیس خورده، لایه‌های خاک را اشباع کرده و به آب‌های زیرزمینی نفوذ کنند.

شاخصه سنجش مدیریت دپوها

وی ادامه داد: مسئله‌ای که در ارتباط با دپوها وجود دارد، بحث بادبُردگی آنهاست. به همین دلیل، روی گل‌های سنگبری که حجم سبک‌تری دارند، سنگ ریخته می‌شود تا امکان جابه‌جایی آنها از طریق باد وجود نداشته باشد. شاخصه سنجش مدیریت دپوها، پوشش گیاهی منطقه اطراف آنهاست که تقریبا آسیب خاصی ندیده است.

این عضو شورای سیاستگذاری سنگ کشور افزود: با توجه به ساختار این ضایعات که کربنات کلسیم است، می‌توان از آنها استفاده دارویی نیز داشت. زیرا ساختار نشاسته‌ای و قندی نیز دارند. در واحدی در جنوب کشور محصولی به نام بی‌سی‌سی از کربنات تولید شده و مابقی نیاز کشور وارد می‌شود که می‌توان در منطقه محلات نیز چنین کارخانه‌ای را احداث کرد اما نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین و حمایت‌های سیستم بانکی است.

منبع:ایسنا