عباس سلیمی، کارشناس ایمنی و بهداشت در محیط کار در گفت‌وگو با «روزگار معدن» می‌گوید: مدیریت مراکز صنعتی نسبت به HSE و مسائل بهداشتی و امنیتی پشتیبانی کافی را ندارد. از طرف دیگر، کارشناس HSE از مدیر پروژه دستور می‌گیرد و چون حقوق کارشناس دست مدیر است، در بسیاری از موارد مجبور می‌شود از او تبعیت کند. به این ترتیب نمی‌تواند کار خود را با اصول حرفه‌ای به انجام برساند و حکم صریح بدهد، بنابراین علاوه بر مشکلات زیرساختی با چنین مشکلات مدیریتی نیز در سازکار HSE‌ روبه‌رو هستیم. «روزگارمعدن» در این گزارش به سیستم HSE و بهداشت و ایمنی در محیط کار پرداخته
است.

جایگاه پایین ایران در بهداشت و ایمنی کار

بسیاری از کارگران در ایران باوجود دستمزد زیر خط فقر و نداشتن رفاه و معیشت مناسب، در شرایطی مشغول به کار هستند که امنیت جانی، سلامت و بهداشت آنها به‌شدت در خطر است. رعایت و حفظ نکات HSE تا حدودی امکان صیانت از امنیت، بهداشت و محیط‌زیست را در شرایط کاری برقرار می‌کند که اجرای این ضوابط برعهده کارفرما است. به‌طور مثال، استفاده از کلاه ایمنی، کفش ایمنی، لباس کار ایمنی، دستکش ایمنی و… می‌تواند ایمنی کارگران را فراهم کند. در کشورهای پیشرفته کارگران به نسبت از سطح بالاتری از بهداشت در محیط کار برخوردار هستند و این مسئله سرمایه‌داران و کارفرمایان را به نسبت بیشتری موظف به رعایت ضوابط HSE می‌کند. به‌طور مثال، زمانی که کارفرما قصد بیمه کردن کارخانه را داشته باشد، اگر سطح HSE محیط کارخانه‌اش بالا باشد، میزان پرداخت بیمه او کسر خواهد شد. به‌همین ترتیب، صنایع تلاش می‌کنند ایمنی و بهداشت محیط کار را ارتقا دهند. در ژاپن نیز اگر کارگران دچار حادثه کاری شوند، رتبه مدیر سایت کاهش پیدا می‌کند و ممکن است به جایگاه یک کارشناس معمولی برسد، در واقع آنچه باعث می‌شود HSE در محیط‌های کاری کشورهای پیشرفته از سطح بالایی برخوردار باشد، نسبت آن با میزان اعتبار شرکت‌ها است، چرا که هر حادثه می‌تواند اعتبار آن مرکز صنعتی را کاهش دهد. در ایران قوانین و سازکار اجرای HSE‌ توانایی ارتقای جدی ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست در محیط کار را ندارد و هر ساله با آمار هولناکی از حوادث کار و بیماری‌ّهای مختلف در محیط‌های کار روبه‌رو هستیم. صنایع گاز و اتمی بالاترین سطح HSE را در ایران دارا هستند و پتروشیمی‌ها نسبت به این 2 صنعت سطح پایین‌تری دارند. صنعت نفت نیز در این مورد با سایر صنایع بسیار متفاوت است. مهم‌ترین دلیل این تفاوت در سیاست‌گذاری کلان کشور و نبود قوانین منضبط و با ضمانت اجرایی در وزارت کار و وزارت بهداشت است. کارگران در نبود تشکل‌های مستقل کارگری در عمل امکان چانه‌زنی برای بهبود شرایط بهداشت و محیط‌زیست خود در کار را از دست می‌دهند. از طرفی، نبود امنیت شغلی و شرایط بی‌ثبات کاری و سخت معیشتی آنچنان گلوی طبقه کارگر ایران را فشرده که شاید این مطالبه اساسی به اولویت‌های دست چندم کارگران هم نرسد. قوانین در ایران به‌صورتی نیست که شرکت‌ها و صنایع را به‌طورجدی ملزم به رعایت موازین HSE کند. اجرای ضوابط HSE ممکن است نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش‌های بهداشتی و ایمنی در محیط کار باشد. زمانی که هیات‌مدیره و سهامداران می‌خواهند سطح HSE را تعیین کنند، هیچ اهرم فشار قدرتمندی برای ملزم کردن آنها به بالا بردن سطح HSE وجود ندارد. از طرفی، پرداخت حق بیمه حوادث کاری از طرف شرکت‌های بیمه خیال کارفرمایان را تا حدی برای بالا نبردن سطح بهداشت راحت می‌کند. وقتی صنایع نفت و گاز را در کنار صنعت معدن می‌گذاریم، شاهد سطح بسیار پایین ایمنی و بهداشت در معادن خواهیم بود.

خطر آلودگی هوا برای کارگران

به‌گفته بسیاری از فعالان اقتصادی و صنعتی، شواهد حاکی از آن است که در منطقه‌ای مثل عسلویه، کارگران و به‌ویژه کارگران پیمانی با شرایط محیط‌زیستی و بهداشتی بسیار وخیمی روبه‌رو هستند. برای مثال تنها درباره آلودگی هوا می‌توان به پژوهشی که توسط جمعی از دانشگاهیان از دانشگاه‌های علوم‌پزشکی بوشهر، علوم‌پزشکی تهران و خلیج‌فارس بوشهر با عنوان «بررسی آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از صنایع گاز و پتروشیمی و اثرات آن بر سلامت ساکنان منطقه عسلویه، پایتخت انرژی ایران: یک مطالعه مروری» اشاره کرد که در سال ۱۳۹۷ انجام شده است. این مقاله نشان می‌دهد که صنایع گاز و پتروشیمی در منطقه عسلویه انواع مختلفی از آلاینده‌ها شامل ذرات معلق فلزات سنگین و آلاینده‌های خطرناک در هوا مانند هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای، بنزن، هگزان، تولوئن، گزیلن و پروپیلن، نیکل، سرب و کادمیوم را به محیط انتشار می‌دهند. این آلاینده‌ها اثرات سوء جبران‌ناپذیری بر سلامت انسان و اکوسیستم دارند. حضور آلاینده‌های خطرناکی مثل فلزات سنگین و هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای در رسوبات ساحلی منطقه پارس‌جنوبی در مطالعات متعددی ردیابی شده است. مطالعات انجام‌شده روی ساکنان منطقه عسلویه نشان داده، سطح ادراری فلزات سنگین آرسینیک، وانادیوم، منگنز و نیکل افزایش قابل‌ملاحظه‌ای دارد. بیماری‌های آسم، آلرژی بینی و اگزما نیز در منطقه عسلویه نسبت به سایر شهرهای ایران شیوع بالاتری دارد. درباره شرایط بهداشتی این منطقه نیز کارگران می‌گویند در بسیاری از کمپ‌ها برای ۱۰۰ نفر، 2 دستشویی و 2 حمام وجود دارد و ممکن است کارگر تا ساعت ۱۲ شب در صف حمام منتظر بایستد. از طرفی، در کمپ‌ها ممکن است در یک اتاق ۱۰ متری، ۹ نفر آدم بدون هیچ امکاناتی، جز یک موکت و کولر گازی، کنار هم بخوابند.

ناایمنی در محیط کار

به‌گفته علی حسین رعیتی‌فرد، معاون روابط کار وزارت کار حدود ۴۸ درصد از آمار فوتی‌های ناشی از حوادث کار مربوط به بخش ساختمانی است و این بخش یکی از پرخطرترین کارگاه‌های کشور است. آمارهای وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی حاکی است که گیر کردن داخل یا بین اشیا و ماشین، سقوط کردن و لغزیدن، برخورد با اشیا و تجهیزات، سقوط اشیا، ریزش و ماندن زیر آوار، آتش‌سوزی، انفجار، خفگی و تماس یا مواد شیمیایی خطرناک به‌ترتیب بیشترین دلایل حوادث ناشی از کار را در سال ۱۴۰۰ شامل شده‌اند. براساس ماده ۹۱ قانون کار، کارفرمایان و مسئولان واحدهای موضوع ماده ۸۵ این قانون مکلف هستند که براساس مصوبات شورای‌عالی حفاظت فنی برای تامین حفاظت، سلامت و بهداشت کارگران در محیط کار، وسایل و امکانات لازم را تهیه و در اختیار آنان بگذارند و چگونگی کاربرد وسایل مذکور را نیز آموزش دهند. کارفرمایان و مسئولان واحدهای ایمنی کارگاه‌ها وظیفه دارند درباره رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی نیز نظارت کافی را داشته باشند و کارگران نیز ملزم به استفاده و نگهداری از وسایل حفاظتی و بهداشتی فردی و اجرای دستورالعمل‌های مربوطه کارگاه هستند. قانون‌گذار در ماده ۹۵ قانون کار، کارفرما را مسئول اجرای قوانین و مقرارت ایمنی و بهداشتی دانسته و شخص وی را مسئول و جبران‌کننده خسارت وارده در اثر حادثه ناشی از کار به کارگران می‌داند. به‌عقیده کارشناسان، اگر نظرات کارشناسی HSE رعایت شود، در گام نخست، منجر به حفاظت از جان و صیانت از سلامت پرسنل و کارگران خواهد شد. کاهش حوادث و مرگ‌ومیر و بیماری‌های ناشی از کار و افزایش طول عمر و سطح سلامت افراد از نتایج اجرای کامل HSE است. با رعایت ضوابط HSE شرایط محیط‌زیستی نیز بهبود پیدا می‌کند، اگرچه باید در نظر داشت که بیشتر صنایع و کارخانه‌های کشور از جمله صنایع نفت و گاز و معادن، آسیب‌های جدی به محیط‌زیست و اکوسیستم وارد می‌کنند که در بسیاری موارد رعایت کامل ضوابط HSE نیز تنها نقش ویترینی خواهد داشت.

سودگرایی علیه بهداشت و سلامت

عباس سلیمی، کارشناس HSE در گفت‌وگو با «روزگارمعدن» بااشاره به اینکه در ایران و به‌ویژه در محیط صنعتی و پالایشگاهی و پتروشیمی HSE بین ۵۰ تا در نهایت ۷۰ درصد بیشتر رعایت نمی‌شود، گفت: ایمنی و بهداشت در محیط کار نیازمند ایجاد زمینه‌سازی است، اما در ایران ساختارها برای رعایت ضوابط HSE‌ بسیار ضعیف است، در نتیجه این ضعف مشخص است که سالانه شاهد حوادث، مشکلات و ضربه‌های مالی و جانی باشیم. سلیمی گفت: در حال ‌حاضر بسیاری از محیط‌های صنعتی ۱۰۰ درصد انتظارات بهداشتی را برای آشپزخانه‌ها رعایت نمی‌کنند. در این آشپزخانه‌ها که گاهی به ۷۰۰ نفر پرسنل سرویس می‌دهند، غذاهایی باکیفیت بسیار نازل پخته می‌شود و سلامت کارگران را به خطر می‌اندازد، چرا که در این محیط‌های صنعتی، سوددهی بر رعایت مسائل بهداشتی ارجحیت دارد. وی بیان کرد: مدیریت مراکز صنعتی نسبت به HSE و مسائل بهداشتی و امنیتی پشتیبانی کافی را ندارد. از طرف دیگر، کارشناس HSE از مدیر پروژه دستور می‌گیرد و چون حقوق کارشناس دست مدیر است، در بسیاری از موارد مجبور می‌شود از او تبعیت کند. به این ترتیب، نمی‌تواند کار خود را با اصول حرفه‌ای به انجام برساند و حکم صریح بدهد. بنابراین، علاوه بر مشکلات زیرساختی با چنین مشکلات مدیریتی نیز در سازکار HSE‌ روبه‌رو هستیم. وی بااشاره به اینکه کارگران به‌ویژه در مناطق جنوبی کشور در مراکز صنعتی نفت و گاز از وضعیت بهداشتی و محیط‌زیستی بسیار ضعیفی روبه‌رو هستند، گفت: کارگر پروژه‌ای در این مناطق هر روز در هوای آلوده به سر کار می‌رود و نه غذای باکیفیتی می‌خورد، نه آب شرب درستی دارد. در این منطقه ممکن است کارگران یک پتروشیمی از حقوق نسبتا خوب، بیمه تکمیلی، خوابگاه‌ و غذای نسبتا باکیفیت برخوردار باشند، اما در پتروشیمی کناری که کارگران پیمانی در آن کار می‌کنند، شرایط بسیار سختی وجود داشته باشد. این کارگران هیچ امنیت شغلی ندارند و ممکن است هر لحظه حکم عدم‌همکاری به آنها اعلام شود. این کارشناس HSE اظهار کرد: من در حدود ۱۵ سالی که در مناطق نفت و گاز جنوب کار می‌کنم، اصلا از وضعیت بهداشتی و ایمنی در اینجا راضی نبوده‌ام. عملکرد کارفرمایان نسبت به شرایط کاری کارگران راضی‌کننده نیست. اگر hse راندمانی هم داشته باشد، کارشناس آنقدر باید دلیل علمی برای مدیران پروژه بیاورد تا کمی قانع شوند که برای مثال آب شرب مشکل بهداشتی دارد. با این حال، هزینه‌ای هم که برای بهبود شرایط بهداشتی اختصاص داده می‌شود، کفاف نمی‌دهد. وخامت شرایط اقتصادی کشور هم باعث می‌شود، کارفرما از حق و حقوق کارگر کم کند تا به سودی که پیش‌بینی ‌کرده است، برسد.

سخن پایانی

آمار حوادث، بیماری‌ها و مشکلات سلامتی که کارگران در محیط کار در ایران با آن روبه‌رو می‌شوند، نشان‌دهنده ضعف اجرایی HSE است. از جمله دلایلی که می‌توان برای وجود این ضعف برشمرد، مشکلات ساختاری و همچنین عدم‌استقلال کافی سیستم HSE در محیط کار است.