با توجه به ماهیت معادن و خطرناک بودن ذاتی فعالیت‌های معدنی، در قوانین مربوط به بهره‌برداری معدن بر رعایت استانداردهای ایمنی تاکید شده است. با این حال به گفته برخی صاحب نظران، رعایت این استانداردها منوط به خواست شخصی بهره‌برداران معدن بوده و نوع نظارت بر فعالیت معدنکاران نیز با‌ آنچه که در قانون معادن و قانون سازمان نظام مهندسی معدن آمده منطبق نیست.
امروزه اهمیت بخش معدن و معدن کاری در کشور ایران بر کسی پوشیده نیست چراکه این بخش و صنایع جنبی آن می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسیرهای رسیدن به توسعه پایدار کشور باشد که در این راستا توجه هم‌زمان به مسائل اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی معادن لازم است. ایمنی در معادن یکی از مؤلفه‌هایی است که ارتباط تنگاتنگی با اقتصاد معادن، مسائل انسانی و اجتماعی و حتی زیست‌محیطی دارد که می‌تواند دررسیدن به این توسعه پایدار اثرگذار باشد. امروزه وجود معادن مختلف و حجم وسیع فعالیت‌های معدنی در کشور حوادث حین کار متعددی را در پی داشته که البته در این گزارش قصد ارائه آمار این حوادث را نداریم. چراکه به نظر می‌رسد به دلیل ضعف سیستم ثبت اطلاعات مربوط به حوادث و نیز عدم ارائه گزارش برخی حوادث به مراجع ذی‌ربط در کشور، آمار ارائه‌شده با آمار واقعی تفاوت داشته باشد. بلکه مقصود این است که با اشاره به ریشه این حوادث، توجه همگان به رفع علل آن معطوف گردد؛ چراکه امروزه توجه به حوادث حین کار، یافتن علل وقوع و اهتمام در کاهش حوادث در محیط‌های کاری در نزد همه مدیران و برنامه ریزان سازمان‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
ایمنی یکی از الزامات توسعه پایدار به شمار می‌رود. توجه به شاخصه‌ها و الزامات ایمنی به‌ویژه برای فعالیت در بخش معدن و صنایع‌ معدنی که آسیب‌ها و خطرات زیادی دارد اهمیت بیشتری خواهد داشت. فعالیت در محیط‌های صنعتی با انواع آسیب‌ها به‌ویژه برای کارگران همراه است که ازجمله آن‌ها می‌توان به استنشاق گازهای آلاینده، سوختگی و... اشاره کرد. بر همین اساس نیز انتظار می‌رود محیط کار برای کارکنان ایمن شده و آموزش‌های لازم برای مقابله با شرایط خطرناک به آن‌ها داده شود. بر همین اساس نیز در هر مجموعه صنعتی، واحدی با عنوان واحد ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست (HSE) فعالیت دارد که اثرات نامطلوب فعالیت‌های صنعتی را کنترل می‌کند. در حوزه بهداشت مباحثی مانند حفظ و ارتقای سطح سلامت کارکنان موردتوجه قرار دارد. در بخش محیط‌زیست نیز برای به حداقل رساندن آسیب‌های تولید بر طبیعت تلاش می‌شود. در همین راستا در «روزگار معدن» گفت‌وگویی با یکی از اعضای کمیسیون صنایع و معادن و یک کارشناس محیط‌زیست داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
حفظ سلامت وزندگی انسان
بهزاد رحیمی، نماینده مردم سقز در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با «روزگار معدن» درباره جایگاه ایمنی در توسعه عملکردی صنایع گفت: کرامت انسانی و صیانت از نیروی کار به‌عنوان اصلی‌ترین رکن در پیشرفت، تعالی و بهره‌وری در صنایع مطرح است. رعایت ضوابط HSE (ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست) یکی از اصول توسعه پایدار به شمار می‌رود که هدف نهایی هر یک از ۳ موضوع یادشده، حفظ سلامت و زندگی انسان است.
وی افزود: سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست زمانی می‌تواند موفق باشد که رویکرد پیشگیرانه‌ای درباره حوادث و بیماری‌های شغلی و خسارت‌های زیست‌محیطی اتخاذ کند. در همین حال، همچون هر سیستم مدیریتی دیگری، فرهنگ‌سازی مناسب منجر به سهولت پیاده‌سازی و کارآیی آن می‌شود.
نماینده مجلس یازدهم خاطرنشان کرد: تأمین ایمنی نیروی کار از طریق ایجاد یک سیستم کارآمد HSE در صنایع و به‌ویژه صنایع با ریسک بالا مانند فولادسازی جاری‌ می‌شود. شاخص‌های HSE و تلاش در جهت ارتقا و بهبود مستمر آن‌ها علاوه بر جلوگیری از اعمال و رفتارهای غیر ایمن و جلوگیری از حوادث فردی و تجهیزاتی، به حفظ سلامت نیروی کار نیز منجر خواهد شد. در همین حال، صیانت از محیط‌زیست و کنترل و کاهش عوامل آلاینده محیط‌زیست را به دنبال دارد. درنهایت نیز به بهره‌وری هرچه بیشتر نیروی کار منجر خواهد شد.رحیمی در ادامه تأکید کرد: ارتقای شاخص‌های HSE مانند اغلب شاخص‌ها، کاری مستمر و همیشگی است که نقطه پایانی برای آن نمی‌توان متصور شد. امروزه رعایت ضوابط و معیارهای ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین معیارهای کسب‌وکار بنگاه‌های اقتصادی مطرح است. به‌عبارت‌دیگر، لازمه موفقیت و پیشرو بودن در دنیای رقابتی امروز، توجه ویژه به ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست و پیاده‌سازی و اجرای ضوابط مربوط به آن است. شرکت‌های بزرگ فولادی نیز باوجود تنگناهای اقتصادی و تحریم‌های ظالمانه، توجه و اهتمام ویژه‌ای به این مهم داشته‌اند.
ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست
سلیمان بازوند فعال محیط‌زیست در تشریح اهمیت جایگاه ایمنی در روند فعالیت صنایع معدنی به «روزگار معدن» گفت: بحث ایمنی در فعالیت‌های بخش معدن و صنایع معدنی ذیل عنوان HSE (ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست) موردتوجه قرار دارد. در فرآیند HSE موضوعاتی مانند ایمنی کار، رعایت موازین بهداشتی و ارگونومی کار موردتوجه است. در همین حال صنایع نیز موظف هستند واحد ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست داشته باشند. فردی که مسئولیت این بخش را بر عهده دارد، فعالیت‌های مرتبط با ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست را هم موردتوجه قرار می‌دهند.
وی در ادامه افزود: باوجود تلاش‌هایی که برای ارتقای جایگاه ایمنی در واحدهای مختلف صنعتی ترتیب داده‌شده اما هنوز برخی صنایع به‌ویژه واحدهای کوچک در مقوله طراحی تجهیزات و پلتفرم‌ها، معابر دسترسی، سکوهای کاری و... به‌خوبی عمل‌نکرده‌اند.
 بازوند ادامه داد: برای رفع این نقص انتظار می‌رود طراح صنعتی یا مهندسی که طراحی تجهیزات صنعتی را بر عهده دارد، مقوله ایمنی را به‌طور کامل موردتوجه قرار دهد. هرچند هنوز در این حوزه با ضعف روبه‌رو هستیم. در چنین شرایطی و در روند کار با تجهیزات، چالش‌هایی پیش می‌آید و سلامت کارکنان به خطر می‌افتد؛ بنابراین اصلاح این روند ضروری به نظر می‌رسد. هنگامی‌که اتود اولیه طرحی زده‌شده یا پیش‌نویس آن آماده می‌شود؛ باید ازلحاظ ایمنی کار، بهره‌گیری از روشنایی، سروصدا و مسائل مختلف ایمنی و بهداشتی موردتوجه و بازنگری قرار گیرد و اشکالات آن برطرف شود.
این فعال محیط‌زیست در ادامه اظهار کرد: بخش آخر مسئولیت واحد HSE به محیط‌زیست بازمی‌گردد. واحدهای فعال در بخش صنعت موظف‌اند طرحی زیست‌محیطی داشته باشند. در این حوزه نیز باید به ۳ مقوله آلودگی آب، آلودگی خاک و آلودگی هوا توجه کرد و مانع بروز انواع آلودگی شد. حال اینکه با چه ترفندی از آلودگی ممانعت به عمل می‌آید، جای بحث دارد. در همین حال، الزامات اولیه در این مسیر نیز باید از سوی مهندسان طراح موردتوجه قرار گیرد و اجرایی شود.
وی افزود: مسائل زیست‌محیطی در شرایط عادی موردتوجه قرار می‌گیرند اما توجه به این شاخصه‌ها در شرایط غیرمعمول نیز باید توجه کرد؛ یعنی باید از شرایط اضطراری و توجه به شاخصه‌های زیست‌محیطی هرگز غفلت نشود. بسیاری از واحدهای صنعتی برای رعایت و توجه به مسائل ‌زیست‌محیطی در شرایط ویژه همچون اورها، شات‌دان و... آمادگی ندارند؛ درنتیجه از اجرای مسائل زیست‌محیطی بازمی‌مانند. به‌طور مثال، روش دقیقی برای برخورد با نخاله و ضایعات در طول این فرآیندها وجود ندارد. یا در مواردی دستورالعمل‌های لازم برای برخورد با این شرایط موجود نیست. درنتیجه واحدهای تولیدی در شرایط عادی آلودگی ندارند اما در موقعیت‌های خاص با چنین چالش‌هایی روبه‌رو هستند. درواقع برای رویارویی با این شرایط، برنامه‌ریزی نشده است.
وی ادامه داد: صیانت از نیروی کار به‌عنوان اصلی‌ترین رکن انسانی و پیشرفت صنایع مطرح است. در دنیای کنونی از نیروی کار با عنوان سرمایه نام‌برده می‌شود؛ در همین حال توجه به‌سلامت انسان‌ها نقشی ویژه و اساسی در روند توسعه پایدار دارد؛ بنابراین حفظ امنیت و جان کارگران و شاغلان در بخش‌های مختلف صنعتی و تولیدی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و متناسب با سرفصلی با عنوان بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مورد توجه قرارگرفته است.
بازوند افزود: بر همین اساس نیز شرکت‌های مختلف روندی مشخص را برای ارتقای سطح سلامت کارکنان خود اندیشیده‌اند. در ادامه باید تأکید کرد فعالیت در بخش معدن و صنایع وابسته به آن نیز با خطرات قابل‌توجهی همراه است. ازاین‌رو انتظار می‌رود تمهیداتی برای حفظ جان انسان‌ها اندیشیده شود.
راهکاری برای بهبود حفظ جان انسان‌ها
این فعال محیط‌زیست تأکید کرد: باوجود تمام اهمیتی که به حفظ جان انسان‌ها داده می‌شود، در طول سال‌های گذشته شاهد انواع چالش‌ها و اتفاقات ناگوار برای کارگران بوده‌ایم؛ هرچند در سال‌های اخیر تلاش شده این حوادث به حداقل ممکن برسند. باوجوداین، فعالیت در برخی حوزه‌های معدنی و صنعتی، با خطرات بیشتری همراه است. به‌عنوان‌مثال، فعالیت در معادن زیرزمینی زغال‌سنگ به سبب آزاد شدن گاز متان با انواع خطرات روبه‌رو است. هرچند که بهره‌گیری از فناوری‌های نوین همچون سنسورها، این خطرات را به حداقل می‌رساند؛ یعنی با افزایش حجم گاز متان در معدن، اعلام خطر می‌شود و امکان خروج از این شرایط اضطراری وجود خواهد داشت.
بازوند ادامه داد: در همین حال در سایر فعالیت‌های معدنی و صنایع معدنی نیز راهکارهایی برای بهبود شرایط و حفظ جان انسان‌ها اندیشیده شده است. در ادامه نیز می‌توان با ارائه آموزش کافی به کارکنان، این آسیب‌ها را به کمترین میزان رساند. این فعال بخش معدن و صنایع معدنی در ادامه دخالت دولت در روند تولید و سودده نبودن فعالیت این صنایع را از دلایل بی‌توجهی به جان افراد و شاخصه‌های محیط زیستی دانست. درواقع در شرایطی که صنایع توان مالی لازم را ندارند به‌سختی می‌توانند در مسیر ایمن‌سازی شرایط تولید گام بردارند.
وی افزود: در این میان وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی وظیفه رسیدگی به شرایط محیط کار و توجه به الزامات ایمنی کارگران را بر عهده دارد اما با توجه به بودجه پایین این سازمان، نظارت کافی روی این امر وجود ندارد.
وی در تشریح نواقص قانونی در این حوزه گفت: به‌عنوان‌مثال، بر اساس قانون معادن فردی با عنوان مسئول فنی وظیفه دارد روی ایمنی فعالیت در این بخش نظارت کند؛ اما مشکل اینجاست که صاحب معدن و بهره‌بردار، حقوق مسئول فنی را پرداخت می‌کند و درنتیجه امکان نظارت دقیق روی این شرایط وجود ندارد. این در حالی است که اگر بخشی از حقوق دولتی معادن که از سوی صاحبان کسب‌وکارها پرداخت می‌شود به‌نظام مهندسی معادن پرداخت شود، امکان اصلاح این روند اشتباه وجود خواهد داشت.
بازوند در پایان اظهار کرد: تولید پایدار و ایمن و همچنین تلاش برای پیشگیری از حوادث، از مهم‌ترین اهداف فعالان صنعتی است. بر همین اساس نیز واحدهای صنعتی اقدام به سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای ارتقای شاخص‌های ایمنی و تولید پایدار می‌کنند. در همین حال، شاخص‌های ایمنی را در اجرای پروژه‌های توسعه‌ای نیز موردتوجه قرار می‌دهند. بدون تردید چنانچه برای پیمودن این مسیر از تجارب شرکت‌های بین‌المللی استفاده شود، می‌توان حوادث را در فضای صنایع به‌شدت کاهش داد. در این زمینه همچنین یکی از مهم‌ترین اهداف صنایع تولید در سایه توجه به مسائل بهداشتی است. درواقع، حفظ سلامت منابع انسانی به‌ویژه در برابر آلاینده‌های مختلف موجود در محیط کار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
کلام آخر
ایمنی همواره یکی از مهم‌ترین ارکان معدنکاری بوده است. از دیرباز نیروی کار اصلی‌ترین نقش را در معادن ایفا کرده است؛ بنابراین حفظ سلامت وی برای کارفرما ضروری است. با پیشرفت معدنکاری روش‌های جدیدتر معمولاً به‌‌‌‌‌صورت هم‌‌‌‌‌زمان بازدهی معدن و همچنین ضریب ایمنی کارگران معدن را افزایش داده‌اند. امروزه نیز با ورود تکنولوژی‌های جدید به حوزه معدن و صنایع معدنی، علاوه برافزایش بازدهی شرکت‌ها و بهره‌‌‌‌‌وری نیروی کار، حفظ سلامت کارکنان این حوزه نیز به اهداف فناوری‌ها تبدیل‌شده است. معدن‌‌‌‌‌های زیرزمینی بیشترین خطر را به‌کارگران تحمیل می‌کنند؛ بنابراین تمرکز روی معادن زیرزمینی می‌تواند نتایج مطلوبی را برای معدن‌کاران به‌همراه داشته باشد.