ظرفیت‌های ایران در زمینه منابع‌معدنی و انرژی زمینه توسعه زنجیره ارزش فولاد را به‌ویژه در دهه‌های اخیر را فراهم کرده است؛ به‌نحوی‌که در حال‌ حاضر ایران در جایگاه دهمین فولادساز بزرگ دنیا قرار دارد و علاوه بر تامین نیاز داخل، امکان صادرات فولاد و محصولات فولادی را به بازارهای جهانی پیدا کرده است. روند رو به رشد تولید فولاد نیازمند ارتقای سهم صادرات فولاد و محصولات فولادی در بازار جهانی است.آمار تولید فولاد از ابتدای امسال حکایت از روند رو به رشد تولید در این بخش دارد. خوشبختانه آمار فروش فولاد و محصولات فولادی به بازار جهانی نیز رو به رشد گزارش می‌شود. بنا به تازه‌ترین آمار منتشرشده از سوی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران ارز صادرات در این زنجیره از ۶.۲ میلیارد دلار فراتر رفت، هرچند انتظار می‌رود صادرات این زنجیره به محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بالاتر منتقل شود.
نگاهی به آمار صادرات فولاد
انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، آمار کامل حجم و ارزش صادرات ۱۰ماهه زنجیره فولاد کشور را منتشر کرد؛ براساس آمار ارزش صادرات زنجیره فولاد در ۱۰ماهه ۱۴۰۲ از ۶.۲ میلیارد دلار فراتر رفت. براساس آمار و ارقام منتشرشده ارزش صادراتی زنجیره فولاد ۲۱ درصد بیشتر شده و به ۱.۱ میلیارد دلار رسیده است. صادرات محصولات فولادی از این زنجیره نسبت به مدت مشابه سال گذشته جهش ۷۷درصدی داشته و حجم صادرات محصولات این زنجیره برابر ۲۴ میلیون تن گزارش‌ شده است. حجم صادرات اسلب در این بازه زمانی ۳۸.۸درصد بیشتر شده و در همین حال تناژ فروش فولاد میانی به بازار جهانی، ۱۰.۸درصد افزایش ‌یافته است. گفتنی است، در شرایطی که صادرات میلگرد در این بازه زمانی ۲ درصد بیشتر شده، ارزش صادراتی آن ۹ درصد کاهش ‌یافته، یعنی ۱۳۰میلیون دلار از ارزش صادرات میلگرد کاسته شده است. باتوجه به ظرفیت قابل‌توجه میلگرد در کشور، این افت به‌منزله تحمیل فشار به تولید محصولات فولادی است. در ادامه باید خاطرنشان کرد که در مدت‌زمان مذکور حجم صادرات کنسانتره سنگ‌آهن ۱۰ برابر و حجم صادرات گندله سنگ‌آهن ۲ برابر شده است. باتوجه به تاکید مداوم دولت به ارتقای ارزش‌آفرینی و تولید و صادرات محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر، این رشد صادرات جای تعجب دارد.
موانع پیش‌روی تولید حداکثری کدام‌ها هستند؟
فولادسازی در رده صنایع مهم و اثرگذار بر اقتصاد ایران است. این صنعت از معدن آغاز می‌شود و تا تولید محصولات نهایی و پیشرفته متعددی ادامه می‌یابد. توسعه صنعت فولاد کشور با نگاه صادراتی همراه است و اکنون ایران در جایگاه دهمین فولادساز بزرگ دنیا قرار دارد. چنانچه از تمام ظرفیت‌های احداث‌شده در این صنعت به‌درستی بهره گرفته شود، ایران در رتبه هفتمین فولادساز بزرگ دنیا قرار خواهد گرفت. بااین‌وجود نمی‌توان به تحقق اهداف توسعه‌ای در این صنعت امید داشت. موانع بسیاری در روند فعالیت فولادسازان کشور قرار دارد که در عمل آینده این صنعت را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. تولید ۵۵ میلیون تنی فولاد در افق سال ۱۴۰۴ برنامه‌ای است که تاکید فراوانی بر اجرای آن وجود دارد؛ اما در عمل با مشکلاتی همراه است. کمبود نقدینگی، عدم‌استقبال و مشارکت بخش خصوصی، مشکل در گشایش اعتبارات اسنادی، محدودیت‌های ناشی از تحریم ایران، تورم افسارگسیخته حاکم بر اقتصاد ما، افزایش نرخ ارز و نداشتن زیربنا و زیرساخت‌های مناسب از قبیل حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و دریایی و حامل‌های انرژی (آب، برق و گاز)، تحقق اهداف این صنعت را با اماواگر روبه‌رو کرده است. باتوجه به حجم بالای جابه‌جایی موردانتظار در زنجیره فولاد به‌ویژه پس از تحقق احتمالی اهداف این صنعت در افق ۱۴۰۴، توسعه حمل‌ونقل ریلی، ضرورتی برای تداوم فعالیت در این بخش است. حمل ریلی برای جابه‌جایی‌های بار به‌ویژه در مسافت‌های طولانی به‌دلیل کاهش مصرف انرژی، ایمنی بالا و آلایندگی کمتر محیط‌زیست به‌لحاظ مصرف سوخت فسیلی کمتر و همچنین نرخ تمام‌شده پایین‌تر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، اما در حال ‌حاضر سهم حمل ریلی از جابه‌جایی بار کشور محدود و بانظر به نیازمندی قابل‌توجه این بخش به سرمایه‌گذاری، بعید است که نیاز کشور برای جابه‌جایی ریلی موردانتظار، به‌میزان ۵۵ میلیون تن فولاد تا سال آتی، تامین شود. زیرساخت جاده‌ای در شرایطی که ایران با کمبود راه‌آهن و واگن روبه‌رو است، جایگزین اصلی برای حمل ریلی است. در حال‌ حاضر ۸۰ درصد حمل‌ونقل کشور از طریق جاده‌ها در حال انجام است. اما پیش‌بینی‌های انجام‌گرفته برای حمل‌ونقل جاده‌ای در افق سال ۱۴۰۴ حدود ۱۱۳هزار کیلومتر است که سهم حمل‌ونقل جاده‌ای صنعت فولاد حدود ۸۶ هزار و ۴۵۹ کیلومتر با ظرفیت حمل ۹۰ میلیون تن بار را از این میزان شامل می‌شود. بدون تردید تحقق این هدف بدون تامین به‌موقع منابع موردنیاز امکان‌پذیر نخواهد بود. در ادامه باید تاکید کرد که آب یکی از مهم‌ترین منابع زیرساختی هر کشور به‌ویژه در زنجیره ارزش فولاد است. از آنجا که ایران در زمره کشورهای خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد، بنابراین بهره‌برداری از منابع آب باید با حساسیت و برنامه‌ریزی دقیق انجام گیرد. یکی از راهکارهای مهم برای تامین آب مصرفی صنعت فولاد، احداث این صنایع در مناطق ساحلی کشور است، اما تعداد زیادی از کارخانه‌های تولید فولاد کشور از جمله طرح‌های هشت‌گانه فولادی، در مناطق خشک کشور احداث ‌شده‌اند. در حال‌ حاضر همین جانمایی اشتباه نیز، تامین آب صنایع فولاد را  با مشکلاتی روبه‌رو کرده است. پیش‌بینی می‌شود این چالش هر سال جدی‌تر شود و در عمل روند تولید در این زنجیره را تحت‌تاثیر منفی قرار دهد. نرخ پایین انرژی باتوجه به روش‌های تولید فولاد، یکی از عوامل مهم در رقابت‌پذیر کردن صنعت فولاد ایران است. طبق پیش‌بینی‌های انجام‌گرفته میزان انرژی الکتریک موردنیاز برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد، برابر ۴۶ هزار و ۲۱۰ میلیون کیلووات ساعت است، همچنین برای تحقق تولید ۵۵ میلیون تن فولاد خام، مصرف گاز طبیعی در این زنجیره به ۲۰.۳ میلیارد مترمکعب خواهد رسید. برای تامین این میزان گاز در بخش صنعت فولاد، به برنامه‌ریزی برای گسترش اکتشافات منابع گازی، توسعه و بهره‌برداری از فازهای جدید میادین گازی کشور و همچنین توسعه خطوط انتقال گاز و افزایش توان انتقال گاز نیاز است. در ادامه باید خاطرنشان کرد سهم قابل‌توجهی از فولاد تولیدشده در کشور، مازاد نیاز بازار داخلی است و باید صادر شود و تحقق این هدف، نیازمند نگاه صادراتی به این زنجیره است. کمتر از ۴۰ درصد طرح‌های فولادی در کنار سواحل آبی و مابقی ظرفیت تولید فولاد در مناطق بی‌آب کشور قرار دارند که این امر می‌تواند در کنار ایجاد مشکلاتی برای تامین آب موردنیاز صنعت فولاد، هزینه‌های حمل‌ونقل به پورت‌های صادراتی را با افزایش چشمگیر همراه کند. علاوه‌براین، در بنادر جنوبی کشور کشتی‌هایی با ظرفیت ۶۰ هزار تن امکان پهلوگیری دارند. این در حالی است که در بنادر سایر کشورهای منطقه مانند عمان، کشتی‌های چندصد هزار تنی پهلوگیری می‌کنند.
به‌این‌ترتیب، صادرات فولاد ایران به‌مراتب گران‌تر و غیراقتصادی‌تر خواهد بود. حال به تمام مشکلات یادشده تحریم، نبود تعاملات بانکی جهانی و همچنین تغییرات هرروزه سیاست‌گذاری را هم که سدی جدی در مقابل صادرات هستند، باید افزود. محاسبات انجام‌شده حکایت از آن دارد که در صورت رسیدن به تولید ۵۵ میلیون تنی فولاد، ذخایر باقیمانده سنگ‌آهن کشور، تنها جوابگوی حدود ۹ سال تولید بعد از افق سال ۱۴۰۴ است، بنابراین فعالیت‌های اکتشافی با هدف شناسایی ذخایر سنگ‌آهن جدید، ضرورتی جدی برای تداوم تولید در این زنجیره خواهد بود. باتوجه به تمام محدودیت‌های موردبحث، باید ادعا کرد که ظرفیت‌سازی برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴، دور از ذهن نیست، اما تولید این حجم از فولاد، در عمل غیرممکن است. در واقع توسعه فرآیندی همه‌جانبه است و بدون توجه به‌ تمامی جوانب، نشدنی خواهد بود.
آخرین آمار تولید در زنجیره فولاد زیر ذره‌بین
براساس آمار تولید ارائه‌شده توسط ایمیدرو، ظرفیت تولید کنسانتره سنگ‌آهن کشور در پایان سال ۱۳۹۲ برابر ۲۸.۸۷ میلیون تن اعلام‌شده، از این میزان ظرفیت ۲۴.۱۲ میلیون تن محصول تولید شده است. ظرفیت تولید کنسانتره در پایان سال ۱۴۰۱ به ۷۱.۵۶ میلیون تن ارتقا یافته و ظرفیت واقعی تولید نیز به ۵۵.۸۷ میلیون تن رسیده است. باوجود اینکه ظرفیت تولید کنسانتره در سال گذشته افزایشی بوده، اما از میزان واقعی تولید این محصول کاسته شده است. چراکه در سال ۱۴۰۱، برابر ۵۷.۶۴ میلیون تن کنسانتره آهن تولید شده است. در حالت کلی و براساس مقایسه آمار ده‌ماهه تولید کنسانتره سنگ‌آهن می‌توان این‌طور ادعا کرد که رشد متوسط تولید کنسانتره کشور برابر ۱۰.۶۱درصد و رشد متوسط تولید سالانه برابر ۹.۷۸درصد گزارش‌شده است. پیش‌بینی می‌شود با بهره‌برداری از طرح‌های جدید ظرفیت تولید کنسانتره سنگ‌آهن در مجموعه‌های وابسته به ایمیدرو در پایان سال ۱۴۰۴ به ۸۷.۱۴ میلیون تن برسد.ظرفیت اسمی و واقعی تولید گندله در پایان سال ۱۳۹۲ به‌ترتیب برابر ۲۲ و ۲۰.۷۶ میلیون تن گزارش ‌شده و ظرفیت اسمی و واقعی تولید این محصول در پایان سال ۱۴۰۱ به‌ترتیب به ۶۷.۳۵ و ۵۴.۳۲ میلیون تن ارتقا یافته است. ظرفیت تولید گندله از سال ۱۴۰۰ افزایش نیافته و از میزان تولید گندله نیز به‌میزان ۱.۸ میلیون تن کاسته شده است. تولید گندله بیش از نیاز بازار داخل و محدودیت‌های موجود در مسیر صادرات این محصول و همچنین کمبود مواد اولیه را باید علت اصلی روند نزولی تولید گندله در کشور دانست. متوسط رشد سالانه تولید گندله کشور برابر ۱۳.۲۴ میلیون تن و متوسط رشد سالانه تولید این محصول طی یک دهه اخیر برابر ۱۱.۲۸ درصد عنوان ‌شده است. انتظار می‌رود با به‌بهره‌برداری رسیدن طرح‌های در دست اجرا ظرفیت اسمی تولید گندله کشور در پایان سال ۱۴۰۳ به ۷۳.۵ و در پایان سال ۱۴۰۴ به ۷۹.۵۷ میلیون تن برسد.
ظرفیت اسمی تولید آهن‌اسفنجی کشور در سال ۱۳۹۲ برابر ۱۹.۶۵ میلیون تن گزار شد، از این میزان ۱۵.۵۵ میلیون تن به تولید اختصاص یافت. با توسعه واحدهای احیا ظرفیت تولید این محصول در کشور در سال گذشته به ۳۷.۹۸ میلیون تن ارتقا یافت. مجموع میزان تولید آهن‌اسفنجی کشور در سال گذشته به ۳۱.۷۳ میلیون تن رسید. میزان تولید این محصول در کشور طی سال‌های اخیر تحت‌تاثیر محدودیت‌های انرژی بوده و آن‌طور که انتظار می‌رفته، ارتقا نیافته است. به‌این‌ترتیب، همواره از محدودیت در تولید آهن‌اسفنجی به‌عنوان چالشی در مسیر تولید شمش فولاد یاد می‌شود. متوسط رشد سالانه ظرفیت و تولید واقعی آهن‌اسفنجی به‌ترتیب برابر ۷.۶ و ۸.۲۵ درصد گزارش ‌شده است. پیش‌بینی می‌شود با آغاز به کار طرح‌های جدید و در دست اجرا در زنجیره فولاد کشور، ظرفیت تولید این محصول تا پایان سال ۱۴۰۳ به ۴۲.۵۵ و در پایان سال ۱۴۰۴ به ۵۳.۷۱ میلیون تن افزایش یابد.
ظرفیت تولید فولاد میانی (شمش فولاد) کشور در سال ۱۳۹۲ برابر ۲۲.۴۹ میلیون تن برآورد شده، این ظرفیت با متوسط رشد سالانه ۷.۸۳ درصد در پایان سال ۱۴۰۱ به ۴۴.۳۲ میلیون تن رسیده است. در سال ۱۳۹۲ برابر ۱۶.۱ میلیون تن شمش فولاد در کشور تولید شد. متوسط رشد تولید فولاد کشور در یک دهه موردبحث برابر ۷.۳۳ درصد بوده و از این‌رو میزان تولید این محصول در سال ۱۴۰۱ برابر ۳۰.۴۳ میلیون تن ارتقا یافته است. باید خاطرنشان کرد که میزان تولید شمش کشور در سال ۱۳۹۹ نیز تقریبا نزدیک به حجم تولید آن در سال گذشته و برابر ۳۰.۲۵ میلیون تن بوده، اما با ایجاد محدودیت‌های انرژی از سال ۱۴۰۰ و همچنین سیاست‌گذاری‌های نامطلوب از حجم تولید فولاد کشور در سال ۱۴۰۰ کاسته شد و به ۲۷.۹ میلیون تن رسید. پیش‌بینی می‌شود با آغاز به کار طرح‌های در دست اجرا در زنجیره فولاد کشور، ظرفیت تولید این محصول در پایان سال ۱۴۰۳ به ۵۱.۷۱ و در انتهای سال ۱۴۰۴ به ۵۷.۶۵ میلیون تن برسد.از مقایسه آمار و ارقام یادشده می‌توان این‌طور برداشت کرد که ظرفیت‌سازی برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴، هدف دور از دسترسی نیست. یعنی با احتساب واحدهای در حال ‌توسعه، تحقق این هدف، شدنی به‌نظر می‌رسد، اما میان ظرفیت اسمی و واقعی تولید، اختلاف قابل‌توجهی است. میزان تولید واقعی فولادسازان تحت‌تاثیر عوامل مختلفی از جمله تامین مواد اولیه، انرژی و زیرساخت در حوزه‌های مختلف همانند حمل‌ونقل، بازار فروش داخلی و صادراتی و... خواهد بود.
کلام آخر
تولید فولاد در رده صنایع استراتژیک قرار دارد و نقشی تعیین‌کننده در میزان توسعه اقتصادی کشورها ایفا می‌کند. باتوجه به ذخایر سنگ‌آهن و همچنین منابع انرژی ایران، زنجیره فولاد در کشور ما توسعه‌یافته است. در طول دهه‌های اخیر، سرمایه قابل‌توجهی جذب زنجیره فولاد شده و این صنعت توسعه‌یافته است. انتظار می‌رود با توسعه فولادسازی، مسیر این صنعت هموار شود./ صمت